Λίγα λόγια για την ψυχανάλυση
Η ψυχανάλυση είναι μια επινόηση του Αυστριακού νευρολόγου Σίγκμουντ Φρόυντ, την οποία ανανέωσε με ριζοσπαστικό τρόπο ο Γάλλος ψυχίατρος και ψυχαναλυτής Ζακ Λακάν.
Ξεκίνησε με τη μορφή της "μεθόδου της κάθαρσης" ή "καθαρισμού της καπνοδόχου", μιας τεχνικής που βασιζόταν στην αναγνώριση της σύνδεσης μεταξύ τραυματικών εμπειριών του παρελθόντος και τωρινών συμπτωμάτων για τη θεραπεία των νευρώσεων. Σταδιακά εξελίχθηκε σε μια ολοκληρωμένη θεωρία που μπορεί να εφαρμοστεί, εκτός του πεδίου της κλινικής, και για την ερμηνεία φαινομένων που συμβαίνουν σε πεδία όπως στην κοινωνία, την τέχνη, τον πολιτισμό και την πολιτική, με βάση έννοιες όπως το ασυνείδητο, η μεταβίβαση, η ενόρμηση κ.ά.
Ψυχολογία
Δε συναντά κανείς σπάνια την παρανόηση ότι ο Φρόυντ ήταν ψυχολόγος ή ψυχίατρος. Αυτό δεν είναι ακριβές, μιας και ήταν ιατρός, νευρολόγος, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τη θεραπευτική αντιμετώπιση των διαταραχών που εκείνη την εποχή θεωρούνταν σχετικές με το νευρικό σύστημα: των νευρώσεων.
Ωστόσο, η επινόηση του Φρόυντ εξελίχθηκε και σε μια ψυχολογική θεωρία, η οποία προσπαθεί να ερμηνεύσει φαινόμενα εκτός του πεδίου της κλινικής που σχολιάζεται στις δυο ενότητες που ακολουθούν, ως "θεραπεία" και "εμπειρία".
Ένα πρώτο παράδειγμα είναι η περίφημη θεωρία του Φρόυντ για τα στάδια της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης (στοματικό, πρωκτικό, φαλλικό, γεννητικό), η οποία χρησιμοποιείται όχι μόνο στα πλαίσια της μελέτης της ανάπτυξης του ανθρώπου, αλλά και στον καθημερινό λόγο, περιγράφοντας προσωπικότητες ή συμπεριφορές ως "στοματική","πρωκτική" κ.λπ.
Άλλο παράδειγμα είναι οι μελέτες του Φρόυντ που αφορούν την κοινωνία και τον πολιτισμό, όπως τα "Τοτέμ και Ταμπού", "Ψυχολογία των Μαζών και Ανάλυση του Εγώ", "Ο Πολιτισμός Πηγή Δυστυχίας" κ.ά., τα οποία επιχειρούν να απαντήσουν σε ερωτήματα για τη συγκρότηση της κοινωνίας και τις επιπτώσεις της στον ψυχισμό. Παρότι αυτές οι θεωρίες, όπως κι εκείνη της ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης, χρησιμοποιούνται για την "ψυχολογική" ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, δε θα πρέπει να μας διαφεύγει ότι κύρια έγνοια του Φρόυντ δεν ήταν να ερμηνεύσει με έναν τρόπο ντετερμινιστικό την ανθρώπινη συμπεριφορά σε ατομικό ή συλλογικό επίπεδο. Αυτό που τον ενδιαφέρει σ' αυτές τις μονογραφίες είναι πάντα η μελέτη της δομής και της λειτουργία του ψυχισμού που θα συμβάλει στην κλινική πράξη.
Θεραπεία
Αναμφίβολα η ψυχανάλυση έκανε τα πρώτα της βήματα ως μια θεραπευτική προσέγγιση για τη νεύρωση, και πιο συγκεκριμένα μια διαδεδομένη μορφή της στα τέλη του 19ου αιώνα, την υστερία. Στη συνέχεια, ο Φρόυντ και άλλοι ψυχαναλυτές μετά από αυτόν εξέλιξαν τόσο τη θεωρία όσο και την τεχνική της, και εφάρμοσαν διάφορες πτυχές της στην κλινική, με αποτέλεσμα να χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα για την αντιμετώπιση μιας πληθώρας συμπτωμάτων.
Παρά τη σφοδρή πολεμική που δέχθηκε από πολλές πλευρές και καθ' όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα, η ψυχαναλυτική πρακτική συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο πρακτικής σήμερα από περίπου 20.000 ανθρώπους σε όλο τον κόσμο.
Αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει σε σχέση με άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις είναι ότι δεν έχει ετοιμοφόρετες λύσεις για τους ανθρώπους που απευθύνονται σ' αυτήν, είτε έχουν ως αίτημα τη θεραπευτική αντιμετώπιση κάποιου συγκεκριμένου συμπτώματος, είτε επιζητούν μια μοναδική εμπειρία υπό το φως των ανακαλύψεων του Φρόυντ και άλλων ψυχαναλυτών, όπως ο Λακάν, για τη δομή και τη λειτουργία του ψυχισμού και των συμπτωμάτων τους.
Ο ασθενής καλείται να μιλήσει στον ψυχαναλυτή γι' αυτά που τον απασχολούν στο πλαίσιο των πρώτων συνεδριών, των λεγόμενων προκαταρκτικών, και ο αναλυτής οφείλει να ακούσει αυτά τα συμπτώματα στη μοναδικότητά τους και να διεξάγει τη θεραπευτική κατεύθυνση που αρμόζει στον τρόπο που κάνει τον ασθενή να υποφέρει για τους δικούς του, ενικούς λόγους. Σε αντίθεση με άλλες θεραπευτικές προσεγγίσεις, η διάρκεια, η συχνότητα και το κόστος των συνεδριών δεν είναι προκαθορισμένες ή προειλημμένες αποφάσεις, αλλά ορίζονται σε σχέση με την ενικότητα του συμπτώματος του ασθενούς.
Εμπειρία
Παρότι τα συμπτώματα, ήπια ή εντονότερα, δεν απουσιάζουν παρά σπάνια, η παρουσία τους μ' έναν ενοχλητικό τρόπο δεν είναι προϋπόθεση για να ξεκινήσει κανείς μια ψυχαναλυτική εμπειρία, όπως συμβαίνει συχνά στο πεδίο των ψυχοθεραπειών. Κάποιος μπορεί να θέλει να ξεκινήσει μια τέτοιου είδους εργασία προκειμένου να ανακαλύψει τι είναι εκείνο που τον συγκροτεί και διέπει την καθημερινότητά του, και ενδεχομένως να ζητά να επέλθει μια αλλαγή ως προς αυτό.
Όπως και η ψυχαναλυτική θεραπεία, η διαδικασία λαμβάνει χώρα υπό το φως εννοιών της ψυχαναλυτικής κλινικής, όπως η μεταβίβαση, το υποκείμενο, η ενόρμηση, το αντικείμενο κ.ά. Και στην περίπτωση αυτή τα θεραπευτικά επιτελέσματα δεν αποκλείονται, δεν είναι όμως αυτοσκοπός της ψυχαναλυτικής εμπειρίας.
Μάλιστα, στη Σχολή του Ζακ Λακάν, ο οποίος ριζοσπαστικοποίησε τη θεωρία και την κλινική της ψυχανάλυσης, υπάρχει ο θεσμός του "περάσματος" (passe) όπου άνθρωποι οι οποίοι έχουν ολοκληρώσει τις ψυχαναλύσεις τους μαρτυρούν για την εμπειρία τους, αρχικά σε μια επιτροπή ανθρώπων που βρίσκονται στην ίδια φάση της ανάλυσής τους, και στη συνέχεια μπροστά σε κοινό. Οι μαρτυρίες αυτές ειναι πολύ διαφωτιστικές για το τι έχει καθορίσει το κάθε υποκείμενο με μοναδικό τρόπο και πώς η ψυχαναλυτική εμπειρία επιφέρει αλλαγές ως προς αυτό. Μπορεί κανείς να βρει αυτές τις συναρπαστικές μαρτυρίες στις εκδόσεις της Ecole de la Cause Freudienne, της New Lacanian School, αλλά και της Ελληνικής Εταιρείας της NLS, το περιοδικό Η Ψυχανάλυση.
Σίγκμουντ Φρόυντ
Γεννημένος στα μέσα του 19ου αιώνα, ο εβραϊκής καταγωγής Αυστριακός νευρολόγος Σίγκμουντ Φρόυντ σφράγισε όσο λίγοι τη σκέψη του 20ου αλλά και έως τώρα του 21ου αιώνα σε σχέση με τον ψυχισμό σε όλες του τις εκφάνσεις: την ψυχική ασθένεια και την αντιμετώπισή της, την ανθρώπινη ανάπτυξη, τη συγκρότηση της κοινωνίας και τις απαιτήσεις του πολιτισμού, σε επίπεδο ατομικό αλλά και συλλογικό.
Ξεκινώντας την πρακτική του από τη θεραπεία της υστερίας, οι έννοιες και οι πρακτική που επινόησε, όπως το ασυνείδητο, η ενόρμηση, η μεταβίβαση, η ερμηνεία των ονείρων κ.ά. χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα από κλινικούς σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης για την αντιμετώπιση των ψυχικών συμπτωμάτων.
Όντως, η φροϋδική επινόηση συνεχίζει να ασκείται σήμερα υπό διάφορες μορφές και εκφάνσεις, παρά τη σφοδρή κριτική που δέχθηκαν ο Φρόυντ αλλά και το έργο του, για τις καινοτόμες και ριζοσπαστικές του ιδέες, και παρά τις τεράστιες αλλαγές στην κοινωνία στο δυτικό κόσμο τις τελευταίες δεκαετίες.
Ίσως, μάλιστα, να είναι ακόμη πιο επίκαιρα σήμερα παρά ποτέ τα λόγια του στη μοναδική ηχογράφησή του στο BBC, στο Λονδίνο του 1938, κάποιους μήνες πριν το θάνατό του: "Η μάχη δεν έχει τελειώσει ακόμη!"
Ζακ Λακάν
Εάν ο Φρόυντ επινόησε μια από τις πιο ρηξικέλευθες θεωρίες για τον ανθρώπινο νου και την κοινωνία, ο Γάλλος ψυχαναλυτής του 20ου αιώνα Ζακ Λακάν, ξαναδιάβασε το Φρόυντ προτείνοντας μια ανάγνωση του έργου του κατά γράμμα, ριζοσπαστικοποιώντας την ίδια την ψυχαναλυτική θεωρία και πρακτική.
Η ανάγνωση του φροϋδικού έργου από το Λακάν διήρκεσε περίπου πέντε δεκαετίες και ανανεωνόταν συνεχώς. Κάποιες θεωρίες του Λακάν που υπήρξαν καθοριστικές στη διδασκαλία του και χρησιμοποιούνται έως σήμερα, στην κλινική αλλά και θεωρητική προσέγγιση του ψυχισμού από λακανική σκοπιά, είναι ο διαχωρισμός του ψυχισμού σε φαντασιακό, συμβολικό και πραγματικό, η πατρική μεταφορά, το αντικείμενο α και το σίνθωμα, το οποίο ο Λακάν κατασκεύασε μελετώντας τη γραφή του Τζέιμς Τζόυς.
Υπό την καθοδήγηση του Ζακ-Αλέν Μιλέρ, η Σχολή του Λακάν λειτουργεί μέχρι σήμερα σαν ένα πλαίσιο για την επεξεργασία της διδασκαλίας του και τη χρήση της στην κλινική. Οι μισοί ψυχαναλυτές αυτή τη στιγμή παγκοσμίως είναι λακανικοί, και βρίσκονται κυρίως στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική, ασκώντας τη λακανική ψυχανάλυση και δουλεύοντας πάνω στην κλινική πράξη και τη θεωρητική της μορφοποίηση.